अवलियांचे जनस्थान : प्रशांत भरवीरकर
----
नाथपंथी माधवनाथ महाराज
वयाच्या दहाव्या वर्षी शैली, शृंगी, कौपिन धारण करणारे, माधवनाथ महाराज
नावाचे मोठे अवलिया जनस्थानी होऊन गेले. माधवनाथ महाराजांचे आयुष्य अनेक चमत्कारांनी
भरलेले आहे. धर्माचा प्रचार-प्रसार करण्यासाठी त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य वाहिले.
परमहंस माधवनाथ महाराज, शिर्डीचे साईबाबा, पळुशीचे श्री धुंडीराज महाराज, शेगावचे श्री
गजानन महाराज व नाशिकचे गोपालदास महाराज यांना अवलियांमध्ये पंचायतन मानण्यात येते.
या पाचही जणांचे सूत्र एकमेकांच्या अंत: शक्तीने चालत, असे मानले जाते.
----
नाशिकचे नरसिंग उर्फ गोपालदास महाराज ज्यांना आपले वडील बंधू म्हणून पुकारत
ते माधवनाथ महाराज मूळात नाथपंथी होते. त्यांच्याकडे नाथपंथाची चित्रकुटची गादी होती.
‘अवलियांचे जनस्थान’ या शृंखलेत यापूर्वी माधवनाथ महाराजांचा उल्लेख आलेला आहे. ते
सिन्नर तालुक्यातील पांगरी या गावचे. नाशिकला गोदातिरावर त्यांचा वास होता. येथे अनेक
मुमुक्षुंना ज्ञान देऊन त्यांनी सज्ञान केले. गोदातिरी ते गंगागिरी महाराजांच्या सान्निध्यात
रहात. माधवनाथ महाराज अज्ञातवासात असल्याने त्यांनी आपले खरे स्वरूप अनेक दिवस प्रकट
केले नाही. ते गोदातिरी आपल्याच मस्तीत रहात. कालांतराने त्यांना अज्ञातवास तोडण्याचे
संकेत मिळाले तेव्हा त्यांनी लक्ष्मीनारायण मंदिरात देवाच्या साक्षीने अज्ञातवास संपवला
आणि एका अवलियाचे दर्शन जनस्थानवासियांना झाले.
अज्ञातवास संपविल्यावर माधवनाथ महाराज काळाराम मंदिराच्या पूर्व द्वारावर
अखंड धूनी पेटवून राहणाऱ्या गोपालदास महाराजांच्या भेटीला गेले. गोपालदास महाराज मौनी
म्हणून प्रसिध्द होते, आता हे दोघे साधू एकमेकांशी कसे बोलतात हे पाहण्यासाठी भक्तांची
गर्दी जमली तर माधवनाथ महाराजांना पहातच गोपालदास मांडी थोपटू लागले. त्यांना प्रत्युत्तर
म्हणून माधवनाथ महाराजांनीही मांडी थोपटली. दोघांनाही शड्डू ठोकले, एकमेकांना वाकुल्या
दाखवल्या आणि परस्परविरूध्द दिशांना निघून गेले. या पंचायतनाचे सूत्र अंत:शक्तीने चालत
हा अनुभव भक्तांना पुन्हा एकदा आला. एकदा तर रामनवमीच्या दिवशी माधवनाथ महाराज गोपालदासांना
भेटावयास गेले असता त्यांना कडेवरच उचलून घेतले. नाथांनी त्यांच्या हृदयास आपला कान
लावला. संभाषण काहीच नाही. असे हे सूत्र होते.
माधवनाथ महाराज लहान असताना त्यांच्या आई मथुरादेवी त्यांना घेऊन साधू
देवमामलेदार यांच्या भेटीला आल्या तेव्हा देवमालेदारांनी त्यांना दुरूनच येताना पाहून
‘हा तर गादीचा मालक माझ्या घरी चालून आला आहे.’ असे उदगार काढले. मथुरादेवींनी देवमामलेदारांना
वंदन केले, त्यांनी लहानग्या माधवला उचलून घेतले आणि ‘बाळाचे रक्षण करावे, हा उज्जैयनीचा
प्रसाद आहे,’ असे सांगितले त्यावर आई मथुरादेवी यांना माधवच्या जन्माची आठवण झाली.
किशोरवयीन अवस्थेत त्यांचे वास्तव्य अवंती नगरीत होते, तेथे त्या महाकाळाची
पूजा करीत. एकदा श्रावणी सोमवारी त्या महाकाळाची पूजा करून ध्यानस्थ बसल्या असता जटाधारी,
अंग भस्मांकित, कासे लंगोटी व तेजोवलयांकित असा पुरूष तेथे आला आणि शिवशंकराची पिंड
पुजनास देत ‘तू चतुर्सिध्द माता होशील’ असा आशीर्वाद देऊन चालता झाला. पुढे विवाहानंतर
गर्भवती असताना त्या चित्रकुट येथे बंधुंच्या भेटीला गेल्या असता, त्यांचे बंधू विठ्ठलनाथ
यांनी त्यांना काही दिवस तेथेच ठेवून घेतले. विठ्ठलनाथ हे महायोगी होते. केवळ दुर्वांचा
रस प्राशन करून त्यांनी तपाचरण केले होते. त्यांच्या मठाखाली एक मोठी गुंफा होती. तेथे
आदिनाथांची समाधी असून नाथांचे ते मूळस्थान म्हणून प्रसिध्द आहे. नाथांचे मोठे मंदिर
स्थापन करून विठ्ठलनाथ येथे रहात असत. मथुरादेवी अशा पावन ठिकाणी असताना दिवसभर पूजेत
मग्न रहात असत. तो दिवस होता, शके १७७९. चैत्र शुध्द प्रतिपदा. २६ मार्च १८५७. सूर्योदयाच्या
समयी व्यंकटेश बालाजीस प्रदक्षिणा घालत असताना त्यांना प्रसूती कळा जाणवू लागल्या.
त्यांना पुत्ररत्न प्राप्त झाले, मोठ्या आनंदाने विठ्ठलनाथांनी त्याचे नाव माधव ठेवले.
क्षणार्धात मथुरादेवींना हा काळ डोळ्यासमोर झळकला. देवमामलेदारांनी आठवण
करून देताच मथुरादेवींना हा देवाचा प्रसाद असल्याचे जाणवले. पुढे देवमामलेदारांनी सांगितले
की आता पुन्हा चित्रकुटाचे बोलावणे येणार आहे, तेव्हा तेथे जाऊन जे काही मिळेल त्याचा
स्वीकार करावा. पांगरीला परतल्यावर लगेचच माधव यांना चित्रकुटाचे बोलावणे आले. विठ्ठलनाथांची
गादी रिकामी झाली असल्याने तेथे कुणास बसवावे अशा विचारात सर्वजण असताना चिठ्ठया टाकण्यात
आल्या आणि त्यात लहानग्या माधवचे नाव निघाले. त्यामुळे त्यांना तातडीने चित्रकुटास
बोलाविण्यात आले होते. अशाप्रकारे वयाच्या केवळ दहाव्या वर्षी माधवचे माधवनाथ महाराज
झाले. पुढे माधवनाथ महाराज चित्रकुटला शैली, शृंगी, कौपिन धारण करून नाथवेषात सदैव
आपल्याच मस्तीत रहात. भोजनाची शुध्द नाही, कधी उपवास तर कधी दुग्धपान करीत. ते नाथपंथी
असूनही त्यांच्या गळ्यात कायम तुळशीची माळ असे. पुढे माधवनाथांची दत्तक जननी ठकुबाई
हिने त्यांच्या विवाहाचा धोशा लावला मात्र माधवनाथ महाराजांना विवाह पसंत नसल्याने
त्यांनी स्थानत्याग केला आणि भारत दर्शनासाठी निघाले. नाथांची सर्व ठिकाणे फिरल्यावर
बारा वर्षांनी ते येऊन पुन्हा चित्रकुटास आले. मात्र तेथे चमत्कार करण्याचे प्रमाण
वाढल्याने त्यांची दत्तक जननी ठकुबाई हिने त्यांना अज्ञातवासात राहण्याचा आदेश केला.
त्यानुसार माधवनाथ महाराज कासे लंगोटी लावून निघाले. पुढे ते पिशाच्चवृत्ती धारण करून
फिरत राहिले. इंदूरहून महूस, तेथून धारानगरीस, खांडव्यास, तेथून चाळीसगावास आले. पोहेरगावी
असताना रंभा पाटील यांच्याकडे धोंड्या नावाने राहू लागले. तेथे ते शेताची राखण करीत.
मात्र एकदा हरिभजनात मग्न असताना एका मस्तवाल बैलाने शेताची नासधूस करून टाकली. पाटलीन
बार्इंनी त्यांना भलेबुरे ऐकवले तेव्हा ‘५२ मण गहू पिकतील’ असे सांगून गावाबाहेर जाऊन
राहिले. त्याप्रमाणे तितके गहू पिकताच पाटील त्यांना घ्यायला परत आले, मात्र ते गेले
नाही. पुढे येसगाव नावाच्या खेडगावी ते राहिले. तेथे ते लहान मुलांना शिकविण्याचे काम
करीत. तेथे त्यांच्या विवाहाचा विचार गावकऱ्यांनी केल्याने तेथून निघून ते रोझे गावी
आले. येथे जर्जरी जरबंक्ष नावाचे नाथांचे ठिकाण आहे. येथे भिकनशावली नावाचे एक फकीर
रहात त्यांना भेटताच माधवनाथ महाराजांना अंतरीची खूण पटली आणि त्यांनी भिकनशावली यांना
कडकडून मिठी मारली. तेथून ते पांगरीला आले. पांगरीला काही दिवस मुक्काम करून लासूर
गावी गेले. येथे गंगागीर महाराज म्हणून मोठे हरिभक्त होते. लाक्षायणी देवीच्या मंदिरात
भजन सुरू असताना गंगागीर महाराज माधवनाथ महाराजांच्या पायी लागत ‘हा दिव्य सत्पुरूष
आहे’ असे सांगू लागले मात्र माधवनाथ महाराजांनी त्यांना अज्ञातवासाच्या व्रताची आठवण
करून दिली.
काही दिवसांनी माधवनाथ महाराज सप्तशृंग गडावर आले. येथेही त्यांनी अनेक
चमत्कार केले. दोन महिने गडावर वास्तव्य केल्यावर नाशिकला गोदातिरी आले आणि अज्ञातवास
तोडण्याचे संकेत मिळताच लक्ष्मीनारायण मंदिरात देवाच्या साक्षीने अज्ञातवास संपवला.
नाशिकला असताना सार्वजनिक सुखप्राप्तीसाठी त्यांनी विद्वानांकरवी सप्तशती ग्रंथाचे
पाठ करून सात दिवस यज्ञ केला. पुर्णाहूतीच्या दिवशी नाथांनी तुपाची धार यज्ञकुंडात
धरली असता त्यातून मोठ्या ज्वाळा प्रकटून गगनाला भिडलेल्या लोकांनी प्रत्यक्ष पाहिल्या
होत्या. याच यज्ञात त्यांनी साडी चोळी अपर्ण केली, यज्ञ संपल्यावर ती न जळता तशीच्या
तशी निघाल्याची आख्यायिका आहे. नाशिकला त्यांचा हरिसिंग नावाचा मोठा भक्त होता. त्याच्या
घरी ते बसत, तेथे मुमुक्षु त्यांना प्रश्न विचारण्यासाठी येत असत. एकदा सुकेणेकर जहागिरदार
नाथांच्या भेटीस आले, घरी चोरी झाल्याचे वृत्त त्यांना सांगितले तेव्हा एकवीस दिवसात
चोर स्वत: घरी येईल. असे सांगून माधवनाथ महाराजांनी समाधी लावली. त्यांच्या म्हणण्याप्रमाणे
दागिने चोरांनी स्वत:हून आणून दिले. याच हरिसिंगांच्या घरी एकदा एकादशीच्या दिवशी महाराज
कीर्तन करीत असताना काळ्या वर्णाची ठेंगणी मूर्ती असलेला एक तापसी त्यांच्याजवळ येऊन
बसला. नाथांनी खुणेनेच हरिसिंगाच्या मुलाला दर्शन घेण्यासाठी सांगितले तर क्षणार्धात
मूर्ती अंतर्धान पावली. (असा उल्लेख माधवनाथ महाराजांच्या पोथीत आहे.) प्रत्यक्ष विठ्ठलाचे
दर्शन झाल्यावर माधवनाथ महाराजांना पळसे गावाहून आमंत्रण आले. तेथे सप्ताहाचे आयोजन
करण्यात आले होते. तो काळ होता १९०१. या नामसप्ताहात पळसे गावाला पंढरपूरचे स्वरूप
प्राप्त झाले होते. दहा हजाराहून अधिक भजनी मंडळी स्वत:हून तेथे आली. माधवनाथ सतत नामस्मरणात
राहिले. सतत अन्नदान सुरू होते. येथे दर्शनार्थी इतके झाले की नाथांचे पाय सुजून गेले.
शेवटी भक्तांनी त्यांना एका मोठ्या झाडावर उच्च आसन करून तेथे बसवले व दर्शनार्थींना
दुरून दर्शन घेण्याची विनंती केली, अशी आठवण सांगितली जाते. या ठिकाणी त्यांनी जानोरी
(ता. दिंडोरी) येथील त्यांचा शिष्य काशिनाथ शिंपी यास योगक्रिया शिकवली. त्यानंतर अनेक
दिवसांनी ते पांगरीस आले. तेथे एका उकीरड्यावर बसून ध्यानावस्थेत गेले व जमलेल्या लोकांना
म्हणाले. चित्रकुट येथील व्यंकटेशाचे प्रतिमंदिर येथे व्हावे, असे वाटते. मग काय लोक
कामाला लागले. पांगरीस असलेले श्रीविष्णुचे मंदिर ही चित्रकुटची प्रतिकृती आहे. तेथून
माधवनाथ महाराज पुण्यास गेले. त्यानंतर ते पुन्हा नाशिकला आले असता भगूर येथील भिकूशेठ
या गृहस्थाला सज्ञान केले.
माधवनाथ महाराज खऱ्या अर्थाने लोकनायक होते. लोकांचे दु:ख, पीडा त्यांनी
दूर केल्या. एकनाथ षष्ठी, १४ मार्च १९३६ रोजी हिंगणघाट (जि.वर्धा) येथे त्यांनी देह
ठेवला. त्यांच्या आज्ञेनुसार इंदूरला त्यांची समाधी बांधण्यात आली आहे. अशा या माधवनाथ
महाराजांची प्रतिमा नारोशंकर मंदिराच्या पूर्वेस असलेल्या नरसिंग महाराजांच्या समाधी
मंदिरात लावण्यात आली आहे. या पंचायतनाची भक्त मनोभावे पूजा करतात.
________
