गोरखधंदा

 गोरखधंदा

१९ ऑगस्ट २०२१. उत्तर भारतातील हरयाणा सरकारने अर्थात मनोहर लाल खट्टर सरकारने ‘गोरखधंदा’ शब्दावर निर्बंध लावल्याची बातमी मध्यंतरी कानावर आली आणि मन गोरखधंदा या शब्दाभोवती रूंजी घालू लागले. गोरखधंदा म्हणजे जटील काम, एखादे गुंतागुंतीचे काम. अकराव्या शतकात गुरू गोरक्षनाथ यांनी ‘धंधारी’ नावाचे एक यंत्र बनवले होते. (नाथपंथीय आताही नेहमी या यंत्रासोबत मंत्रपठण करतात.) एक लाकडाची पट्टी एकमेकांत गुंफून चक्राकार बनवायची व मध्ये छिद्र पाडायचे, त्यातून एक धागा टाकून त्याला पुढे कवडी बांधायची. मंत्र पुटपुटत असताना ही कवडी छिद्रातून व्यवस्थित बाहेर काढायची, नाथपंथीयामध्ये आजही असे मानले जाते की ही कवडी ज्याला व्यवस्थित बाहेर काढता आली तर त्यावर गोरक्षनाथांची कृपा आहे. गोरक्षनाथांनी बनवलेले धंधारी यंत्र आणि कवडी काढायच्या या प्रकाराला म्हटले जायचे गोरखधंदा. परंतु कालांतराने जटील असा अर्थ असलेल्या या शब्दाला काळी किनार आली आणि भ्रष्टाचार, काळे व्यवहार याला पर्यायी म्हणून हा शब्द वापरला जाऊ लागला. वस्तुत: हा शब्द अत्यंत सकारात्मक आहे, गुंतागुंतीची प्रक्रिया इतका साधा सोपा त्याचा अर्थ आहे, तो पुढे लोकांच्या चुकीच्या वापरामुळे बदनाम झाला. गोरखधंदा हा शब्द पूर्णत: नाथसंप्रदायाशी निगडीत असल्याने त्यांच्या भावना दुखावल्या गेल्या आणि हरयाणा सरकारने ही गोष्ट ध्यानी घेऊन या शब्दावर निर्बंध घातले.

गोरखधंदा हा शब्द नाथसंप्रदायात वापरला जायचा. रजनीश ओशो यांनी ‘मन मधुकर खेलत वसंत’ या आपल्या पुस्तकात हा शब्द वापरला आहे तसेच जैनेंद्रकुमार यांनीदेखील ‘निबंधो की दुनिया’ या पुस्तकात गोरखधंदा शब्दाचा उल्लेख केला आहे. त्यांच्या मतानुसार गुरू गोरक्षनाथांनी साधनेच्या इतक्या पद्धती शोधल्या होत्या की कोणती पद्धती वापरायची याबाबत साधक भ्रमित होतात व या अवस्थेला गोरखधंदा म्हटले जाते.‘माया का गोरखधंधा, कोई समझ न पाये रे’ असे एक जुने भजनही प्रसिद्ध असून नुसरत फतेह अली खान यांची ‘तुम इक गोरखधंदा हो’ ही कव्वालीदेखील प्रसिद्ध आहे. हे झाले संदर्भ परंतु या शब्दाबरोबर छेडखानी कोणी केली असा प्रश्न विचारला गेला तर इंग्रजांनी असे त्याचे उत्तर आहे. संतांच्या बाबत काही चुकीचे समज पसरून देण्याचा मनसुबा हे इंग्रजांचे सुरूवातीपासूनचे हत्यार होते. त्याचा वापर त्यांनी जेथे करायचा तेथे बरोबर केला. गोरखधंदा शब्दही त्यातून वाचू शकला नाही. धंधारी पासून आले ते धंदा व गोरक्षनाथांपासून आला तो गोरख परंतु येथे धंदा म्हणजे व्यापार या अर्थाने तो घेतला गेला आणि धोका, कपट अशा अर्थाने हा शब्द वापरण्यास सुरूवात झाली. गोरक्षनाथांनी आविष्कृत केलेल्या या शब्दाची आजही यथायोग्य वाट लावली जात आहे.